“istihsal” Kelimesi Ne Anlama Geliyor?
“İstihsal” kelimesi, kökenini Arapça istiḥṣāl (اِسْتِحْصَال) sözcüğünden alır. [1] Türk Dil Kurumu (TDK) sözlüklerinde iki temel anlamıyla yer alır: “çıkarma, elde etme” ve “üretim”. [2] Günümüzde dilimizde較 kullanımı giderek seyrekleşmiş olsa da, özellikle eski metinlerde ve bazı teknik‑ekonomik bağlamlarda karşımıza çıkar.
Kökeni ve Tarihsel Yolculuğu
Kelimenin Arapçadaki kökü “hasala/ḥaṣala” fiilidir; “hasıl oldu”, “meydana geldi” anlamlarına gelir. [1] Osmanlıca dönemde bu kök üzerinden Türkçeleşmiş ve “istihsal” biçiminde dilimize yerleşmiştir. Örneğin, Yahya Kemal Beyatlı ‘nın bir dizesinde “Eskiden İstanbul istihlak ile yaşarken şimdi istihsalle yaşamak mecburiyetindedir.” sözünde kullanılmıştır. [3]
Dilimizde özellikle 19. yüzyıl ve öncesindeki metinlerde “altyapı, maden, tarım, sanayi” gibi “üretim/elde etme” anlamında kullanımı yaygındı. Zamanla modern Türkçede “üretim” ya da “elde etme” kelimeleri tercih edildiğinden “istihsal” daha çok teknik ya da hukuksal‑ekonomik yazılarda yer aldı.
İstihsal Kelimesinin Günlük ve Akademik Kullanımı
Günlük dilde “üretim” ya da “elde etme” kelimeleriyle yerini büyük ölçüde değiştiren “istihsal”, yine de bazı alanlarda anlamını korumaktadır. Örneğin:
– Hukuk ya da vergi literatüründe “istihsal vergisi” gibi terimler görülebilir; burada üretim aşamasının vergilendirilmesi söz konusudur. [4]
– Ekonomi alanında “istihsal faktörleri”, “istihsal kapasitesi” gibi ifadelerle üretimin ölçülmesi veya analiz edilmesi çerçevesinde yer alır. [5]
– Sözlüklerde “istihsal” terimi hâlâ “üretim, üretme” anlamıyla açıklanmaktadır. [2]
Akademik bağlamda ise, üretim süreçleri, sanayi yapısı, ekonomik büyüme analizleri gibi konularda “production” kavramı üzerinde yoğunlaşılırken, “istihsal” terimi literatürde daha az kullanılır ama tarihsel metin çözümlemelerinde ya da Osmanlı‑Türk mali metinlerinde araştırma konusu olabilir.
Akademik Tartışmalar ve Güncel Yansımaları
Son yıllarda Türkiye’de üretim‑sanayi ilişkisi üzerine yapılan çalışmaların birinde, “industrial production” ile gayri safi yurtiçi hâsıla arasındaki ilişki incelenmiş; burada üretim kelimesi “istihsal” eş anlamlısında kullanılmıştır. [6] Bu tür araştırmalar, dil açısından “istihsal” teriminin kullanılmasının hem tarihsel köklerini vurguladığını hem de üretim olgusuna karşılık gelen bir kavram olarak kültürel derinlik kazandırdığını göstermektedir.
Bununla birlikte, bazı dilbilimciler ve ekonomi literatürü yazarları, “istihsal” kelimesinin günümüzde yaygın olmamasını şu yönlerden eleştirir:
– Günlük dilde anlaşılması zor bir sözcük olması,
– “Üretim”, “elde etme” gibi daha sade eş anlamlılarının tercih edilmesi,
– Teknik metinlerde dahi “production/üretim” terimlerinin baskın olması.
Bu bağlamda “istihsal” kelimesinin yeniden değerlendirilmesi ya da “küçük akademik kullanım alanlarında” korunması gerektiğini savunan görüşler vardır. Dilbilimsel miras olarak Osmanlı Türkçesi metinlerinde sık görülmesi nedeniyle, bu kelime dilci ve tarihçiler için ilgi çekici bir örnektir.
Sonuç
Özetle, “istihsal” kelimesi Türkçe söz varlığında köklü bir yere sahiptir ve anlamı itibarıyla “elde etme, üretim” kavramlarını içerir. Tarihsel olarak Arapçadan alınmış, Osmanlı döneminde yaygın biçimde kullanılmış, günümüz Türkçesinde ise çoğunlukla teknik ya da tarihsel metinlerde karşımıza çıkmaktadır. Kelimenin geçmişten günümüze dilimizdeki yolculuğu, sadece anlamı değil kullanım bağlamları açısından da öğreticidir. Eğer dil tarihi, ekonomi ya da eski Türkçe metinleriyle ilgileniyorsanız, “istihsal” kelimesi anlamlı bir araştırma konusu olabilir.
—
Sources:
[1]: https://turkcenedemek.com/kelime/istihsal/?utm_source=chatgpt.com “Istihsal Ne Demek? – Türkçe Kelime Anlamı”
[2]: https://tamsozluk.com/istihsal?utm_source=chatgpt.com “istihsal ne demek? TDK Sözlük anlamı nedir”
[3]: https://kelimeler.gen.tr/istihsal-nedir-ne-demek-167918?utm_source=chatgpt.com “İSTİHSAL Nedir? TDK Sözlük Anlamı – kelimeler”
[4]: https://yandex.com.tr/yacevap/c/diger/q/istihsal-ne-demek-217865652?utm_source=chatgpt.com “İstihsal ne demek? – Aradığınız cevap YaCevap’ta – Yandex”
[5]: https://tureng.com/tr/turkce-ingilizce/istihsal?utm_source=chatgpt.com “Tureng – istihsal – Türkçe İngilizce Sözlük”
[6]: https://arxiv.org/abs/2503.16301?utm_source=chatgpt.com “The Impact Of Industrial Production On Economic Growth: New Empirical Evidence For Türkiye In A Material Development Framework”